ایران چهارراه جهان به دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک و منابع غنی خود، از پتانسیل بالایی برای ایفای نقش محوری در کریدورهای بینالمللی برخوردار است. این مقاله با الهام از تحلیل کریدور آرکتیک (جاده ابریشم قطبی) که در مقالهای از مؤسسه RAND بررسی شده، به مقایسه ظرفیتهای ایران با این کریدور پرداخته و فرصتهای ازدسترفته را شناسایی میکند.
۱. ظرفیتهای سرزمینی ایران
ایران به واسطه موقعیت ژئوپلیتیکی خود در تقاطع خلیج فارس، دریای عمان، دریای خزر و مسیرهای منتهی به اروپا، آسیای مرکزی و شبهقاره هند، از مزیت منحصربهفردی برخوردار است. این موقعیت، ایران را به پلی طبیعی میان شرق و غرب و شمال و جنوب تبدیل کرده است. از جمله ظرفیتهای کلیدی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- منابع طبیعی: ایران با دارا بودن چهارمین ذخایر نفتی و دومین ذخایر گازی جهان، اهرم قدرتمندی برای توسعه کریدورهای انرژی دارد.
- زیرساختهای موجود: بنادر استراتژیک نظیر بندرعباس، چابهار و انزلی، همراه با شبکه راهآهن و جادهای، بستر مناسبی برای ترانزیت فراهم کردهاند.
- کریدورهای بالقوه: کریدور بینالمللی شمال-جنوب (INSTC) و مسیر شرق-غرب (جاده ابریشم جدید) از جمله طرحهایی هستند که میتوانند زمان و هزینه انتقال کالا را بهطور قابلتوجهی کاهش دهند.
۲. کریدور آرکتیک: الگویی برای مقایسه
کریدور آرکتیک، که در مقاله RAND تحت عنوان «جاده ابریشم قطبی» بررسی شده، مسیری نوظهور است که با ذوب یخهای قطب شمال امکانپذیر شده و آسیا را از طریق دریای شمالی به اروپا متصل میکند. ویژگیهای این کریدور عبارتند از:
- مزایا: کاهش ۳۰ درصدی مسافت نسبت به مسیر کانال سوئز، دسترسی به منابع طبیعی قطب شمال و تقویت نفوذ ژئوپلیتیکی چین و روسیه.
- پیشرفتها: همکاری چین و روسیه در پروژههایی نظیر میدان گازی یامال و گشتهای نظامی مشترک در نزدیکی آلاسکا.
- چالشها: ریسکهای زیستمحیطی، هزینههای بالای زیرساختی و مخالفت کشورهای منطقه آرکتیک، توسعه این کریدور را کند کرده است.
۳. مقایسه ایران و کریدور آرکتیک
مقایسه ایران با کریدور آرکتیک نشاندهنده شباهتها و تفاوتهایی است که فرصتهای مغفولمانده ایران را برجسته میکند:
شباهتها
- اهمیت ژئوپلیتیکی: همانگونه که آرکتیک برای چین و روسیه یک عرصه استراتژیک است، ایران نیز میتواند با کریدورهای خود قدرتهای بزرگ را به همکاری ترغیب کند.
- منابع و ترانزیت: هر دو منطقه از منابع انرژی غنی برخوردارند و توانایی کاهش زمان و هزینه حملونقل را دارند.
- پتانسیل اقتصادی: ایران، مشابه آرکتیک، میتواند ترکیبی از ترانزیت کالا و انرژی را بهعنوان مزیت رقابتی ارائه دهد.
تفاوتها و فرصتهای ازدسترفته
- سرمایهگذاری خارجی: چین در آرکتیک میلیاردها دلار سرمایهگذاری کرده، اما ایران به دلیل تحریمها و محدودیتهای دیپلماتیک از جذب سرمایه خارجی بازمانده است. برای مثال، پروژه راهآهن رشت-آستارا به طول ۱۶۲ کیلومتر به دلیل کمبود بودجه همچنان ناتمام مانده است.
- دیپلماسی فعال: چین با دیپلماسی علمی و همکاری با کشورهای آرکتیک پیش میرود، در حالی که ایران در تقویت روابط ترانزیتی با همسایگان خود، مانند ترکمنستان و ترکیه، موفقیت محدودی داشته است.
- توسعه زیرساختها: برخلاف آرکتیک که در حال توسعه است، ایران از زیرساختهای اولیه برخوردار است، اما تاخیر در تکمیل پروژههایی نظیر خط ریلی چابهار-زاهدان، فرصت رقابت با بندر گوادر پاکستان را از دست داده است.
۴. فرصتهای مغفولمانده ایران
ایران میتوانست با بهرهگیری از ظرفیتهای خود، نقشی مشابه چین در آرکتیک ایفا کند. برخی از این فرصتها عبارتند از:
- کریدور شمال-جنوب: این کریدور میتواند زمان انتقال کالا از هند به اروپا را تا ۲۰ روز کاهش دهد، اما پیشرفت کند آن مانع تحقق کامل پتانسیلش شده است.
- بندر چابهار: این بندر میتوانست رقیب جدی بندر گوادر باشد، اما توسعه ناکافی و عدم جذب سرمایهگذاری هند، این فرصت را تضعیف کرده است.
- روابط منطقهای: تقویت همکاری با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز میتوانست کریدورهای رقیب نظیر ترانسخزر را کمرنگ کند، اما دیپلماسی اقتصادی ایران در این زمینه ضعیف عمل کرده است.
- جذب چین: ایران میتوانست با ارائه مسیرهای امنتر و کوتاهتر، بخشی از ابتکار کمربند و جاده چین را به خود اختصاص دهد، اما این ظرفیت تاکنون بهخوبی بهرهبرداری نشده است.
۵. پیشنهادهایی برای بهرهبرداری
برای استفاده از این پتانسیلها، ایران میتواند اقدامات زیر را در نظر گیرد:
- تکمیل سریع زیرساختهای کلیدی مانند راهآهن رشت-آستارا.
- تقویت دیپلماسی اقتصادی با کشورهای همسایه و شرکای بالقوه نظیر هند و چین.
- جذب سرمایهگذاری خارجی از طریق ارائه مشوقهای اقتصادی و تضمین امنیت سرمایه.
- معرفی ایران بهعنوان امنترین و کارآمدترین مسیر ترانزیتی در منطقه.
۶. جدول مقایسهای
| معیار | ایران | کریدور آرکتیک |
|---|---|---|
| موقعیت جغرافیایی | تقاطع شرق-غرب و شمال-جنوب | مسیر شمالی آسیا به اروپا |
| منابع طبیعی | نفت، گاز، بنادر استراتژیک | منابع نفت و گاز قطبی |
| زیرساختها | نیمهتکمیل، نیازمند توسعه | در حال توسعه، هزینهبر |
| ریسکها | تحریمها، تنشهای سیاسی | چالشهای زیستمحیطی، مخالفت منطقهای |
| سرمایهگذاری خارجی | محدود | گسترده از سوی چین و روسیه |
| وضعیت کنونی | استفاده ناکافی از ظرفیتها | توسعه تدریجی با حمایت سیاسی |
۷. نتیجهگیری
ایران از نظر موقعیت سرزمینی و منابع، پتانسیلی فراتر از کریدور آرکتیک دارد، زیرا مسیرهای خشکی و دریایی امنتری ارائه میدهد و زیرساختهای اولیه آن آماده بهرهبرداری است. با این حال، موانعی نظیر تحریمها، تاخیر در پروژهها و ضعف در دیپلماسی اقتصادی، مانع تحقق این ظرفیتها شدهاند. با تمرکز بر تکمیل زیرساختها، جذب سرمایه و تقویت همکاریهای منطقهای، ایران میتواند به یک هاب ترانزیتی و ژئوپلیتیکی تبدیل شود و از فرصتهایی که تاکنون مغفول ماندهاند، بهرهبرداری کند.
